Teño para min que o moito que Chano
tiña de
"renacentista" aprendeuno na casa do señor Manuel Barreiro, a
casa na que el se criou antes de vir vivir ó barrio da "Traleira",
que así chamamos os do barrio de baixo de Forcarei ó noso territorio
vivencial. O barrio da Traleira ten a súa orixe no nome que se lle daba
a esa paraxe mesmo antes de haber alí non máis de dúas casas cando o
núcleo de Forcarei aínda era chamado Cotaredo, e hoxe ten perfecta
radicación no entendemento dos forcaricenses ó ser identificado pola
fonte que leva o mesmo nome. A paraxe ten un capítulo sobresaínte na
historia de Antón Alonso Ríos, aquel "siñor Afranio" que,
perseguido na guerra civil, se viñera agochar no barrio de Sorribas,
sendo protagonistas as leiras da Traleira da "historia dos marcos
da Dosinda". Polo camiño que levaba á fonte tamén tiña a súa
morada o personaxe figurante que aparece en "Sempre Xonxa"
desde o balcón nunha cadeira de rodas. Chamábase tamén Manuel
Barreiro e estivo inválido ó redor de corenta anos antes de morrer (o
mesmo tempo que Mamasunción dera en ir á oficina de Correos na procura
das ansiadas novas do seu fillo. Ás veces, o "tempo" lento da
aldea encístase caprichosamente nalgunhas situacións para facelas case
eternas). Este Manuel Barreiro non tiña, a pesar do nome e apelido,
relación de parentela co carteiro que se daría vida a si mesmo na
curtametraxe "Mamasunción", mais era outro dos personaxes
ubicuos da súa nenez, e mesmo da miña. Unha secuencia do orixinal
guión de "Sempre Xonxa", logo modificado varias veces, propoñía:
"SECUENCIA 7: Casa home inválido. Exterior día. Un home maior
está sentado nunha silla para "inútiles". Ten as pernas
tesas, os pés cruzados extrañamente, sobre dunha prolongación do
asento. Só se pode mover de cintura para arriba... ". Os
recordos de Chano son fotográficos. Eu conservo tamén esa exacta memoria eterna do home no balcón ollando como
xogabamos os nenos das distintas xeracións que medramos na Traleira, e
mesmo falando con nós e aconsellándonos.
E perdoen a longa digresión, porque estabamos a facer memoria do
polifacetismo de Chano. Chano cultivou, ademais do cinema, a escrita
cunqueiriana,
é dicir, fondamente retranqueira, fantasiosa e argalleira, a
fotografía e a pintura, sen
esquecérmonos das fórmulas maxistrais, herdeiras
da arte da alquimia, que tiña como profesión. Todo
ese saber, e esa curiosidade que estaba detrás a impulsalo, foi herdanza precoz dun
home e dunha familia. O señor Manuel Barreiro tamén foi, e segue a ser, ós seus
oitenta e seis anos, un renacentista. Foi tamborileiro, carteiro,
reloxeiro, fotógrafo, pintor e proxectista de cine. Moitas das fotografías que
acompañan este texto foron feitas por el ou pola súa filla Isabel, e
o seu fillo Pablo sería o artífice de tódalas bandas sonoras das
películas
de Chano, por non falarmos da aprendizaxe dun Chano xa mozo das
cancións dos Beatles á guitarra e do afán filosófico e dialéctico
que
mesturaba a Marcuse e a Sartre con Castelao e o tío Marcos da Portela
polas rúas e tabernas de Forcarei, todo elo da man de Xosé Luis, o
máis coñecido da saga dos Barreiro e autor do fermoso e esclarecedor
prólogo que leva este libro.
Chano descubriu o mundo da imaxe da man do señor Manuel: a imaxe fixa
no cuarto escuro dos revelados e a imaxe en movemento no cine
"Colón" de Forcarei, onde o señor Manuel facía as funcións
de proxectista, coa vella Ossa VI que tantas tardes-noites de maxia nos
proporcionou a xeracións enteiras de nenos ata que na entrada da
década dos oitenta do século pasado enmudeceu para sempre. Xa antes, a
mediados dos setenta, deixara de emitir aqueles "nodos obrigatorios"
da España en branco e negro e aquelas películas de mexicanos que non
falaban coma nós nin
cousa que se lle parecera. No vello cine "Colón" xermolou ós
poucos a adicción de Chano por esa droga que é o cine, por ese veleno
do que non se coñece contraveleno, do que o propio Chano dicía que mata
pero non engorda. A pesar desto, loxicamente e como comenta Xosé Luis
no prólogo, non pasaría á acción ata que Mariluz lle regalase, anos
despois, o tomavistas que o iniciou nos labores activos do cineasta.
Forcarei significou no mundo de
Chano o que a vila de "Amarcord" significou para aquel talento
da imaxinación febril ó servicio do cine con maiúsculas e viceversa
que se chamou Fellini, esto é, a nostalxia vestida de infancia e a
lembranza poboada de louzanía, de frescura e de persoas pintorescas das
que xermolarían futuros personaxes da súa cinematografía. En Forcarei
conviviu na súa infancia con eses futuros personaxes
recreados ou reconstruídos por el na ficción da sétima arte. Con Paco
Farria, o alustrado que lle lía as cartas a Mamasunción, co
"Ministro" que lle servía as cuncas de viño a Farria, ou coa
propia e real Mamasunción, a señora María Rosa da Regueira, e, o que
é máis relevante, con ducias de Xonxas e de Caladiños, mulleres e homes reais e arquetipos a un tempo dos que logo collería Chano
retallos para parir as súas criaturas cinematográficas a imaxe e
semellanza daquelas da súa nenez, aínda que pasadas polo cribo da
vizosa imaxinación do autor.
A proba máis evidente da universalidade a través do localismo ben
entendido ó que se refería Xoán Acuña pode estar nunha fermosa
reflexión sobre o que fora presidente exipcio, Anwar al-Sadat. De Sadat
cóntanos o seu biógrafo como o malogrado estadista cría que a súa
aldea era un factor determinante na súa vida, e cítao nun contexto que
ben podería asinar o Chano do que sempre salientamos así nolo afirmaba
el aquela "dor sa da nostalxia da aldea". Dicía Sadat: Alí
aprendín o feito de que onde queira que vaia, o que queira que chegue a
ser, sempre saberei onde estou en realidade. Nunca perderei o meu rumbo
porque sei que teño raíces vivas alí, no profundo do chan da miña
aldea, nesa terra da que medrei, coma as árbores e
as plantas. Ese sólido vencello telúrico foi, como se pode pescudar
doadamente na filmografía de Chano, tan relevante coma a filia
antropolóxica e antroponímica, como xa veremos que o levaba a
enchouparse dos costumes das xentes e das propias xentes antes de trazar
os rasgos definitorios e definitivos dos protagonistas das súas
historias, que, por suposto, ían ter como cualidade esencial esa sagra
comunión coa terra que tanto e tan ben postulou o lúcido doutor
lugués Xoán Rof Carballo.
Mais da aldea non só herdaría Chano o fondo interese
filantrópico e etnográfico, senón o xeito de contar as historias de
vagar, con ese humor tan noso, esa retranca que Risco definiu como a
defensa dos indefensos. Dese procedemento expresivo que tamén é un
xeito de sentir, de osmar a realidade salienta Víctor F. Freixanes que
invariablemente é utilizado por nós coma mecanismo de distanciamento e
resposta diante dunha realidade hostil. E hostil era, por forza, a
realidade da aldea que
Chano intúe (logo chegará a coñecela e a identificarse con ela) nos
anos cincuenta e sesenta.
Vaiamos sen máis dilación
ós feitos. Chano veu ó mundo o día 12 do mes de outubro de 1954.
Naceu no desaparacido sanatorio de San Lorenzo, en Santiago, pero foi
inscrito no rexistro civil de Forcarei, onde xa había anos que os seus
pais rexentaban, como había facer el no futuro coa súa dona Mariluz,
unha botica. Esa botica tivo unha grande
importancia na vida de Chano. Dela sairía, indirectamente, Trasdomonte,
ese mundo real e ficticio ó cincuenta por cen no que Chano emprazaría
as súas historias cinematográficas e xornalísticas (as ocorrentes e
"metafísicas" Conversas co Vento). Nunha carta que Chano me
enviou o nove de febreiro de 1990 falábame deste xeito: "... hai moitas referencias na película ás
miñas vivencias
e recordos desa aldea. O mesmo nome de Xonxa, ademais doutros como
Caladiño ou Don Camilo, ou Trasdomonte (o mestre de Trasdomonte ía
tódalas feiras á farmacia do meu pai e dábame cinco pesos.¡Todo un
capital!). Moitas veces voamos coa cometa pola estrada de Sorribas...
".
No aludido guión orixinal de "Sempre Xonxa",
aparece outra secuencia no inicio que dicía, referíndose ó mestre
Xosé Luis: "... deixa de ler,
mira o papaventos e queda sorrindo. Cecais se acorde do papaventos da
súa infancia ". Resulta evidente
que quen se acordaba era o propio Chano. Pero non eran só as vivencias
da infancia, senón tamén a forte resonancia dos nomes e topónimos da
Terra de Montes, que sempre foron obxecto teimoso e evocador na memoria
de Chano, as que conxuntamente o
levarían a crear ou recrear personaxes e lugares que o trenzaran con
esas vivas e vívidas lembranzas da nenez e a diferencialos con nomes
moi característicos. García Márquez pensa que os personaxes das súas
novelas non camiñan cos seus propios pés mentres non teñen un nome que
se identifique co seu xeito de seren. Para Chano, nesa
mesma liña de filopatronimia, o nome dos personaxes é parte inseparable
da propia alma. Esteve Riambau ten sinalado que a primeira premisa do
cinema segue a ser a imaxinación, e a segunda a intelixencia. Chano
tivo a suficiente intelixencia para construír un niño
de imaxinación, e traballar con esa cada vez máis rara avis para
volver
á maxia da infancia, o reino por antonomasia da imaxinación. Foi
tamén quen de artellar en perfecta engrenaxe un espacio e un
tempo: o espacio do "utópico" Trasdomonte (trasunto
cinematográfico
e literario de Forcarei e maila Terra de Montes) e o tempo da infancia,
poboado ese universo por unha paisaxe e unha paisanaxe que lle saía
a un tempo do corazón e da memoria (non esquezamos que a voz
recordar comparte raíz etimolóxica coa voz corazón). Referíndose a
Trasdomonte, Xoán Acuña confésanos nun comentario sobre a película
"Eu, o tolo": o realizador de Forcarei asenta as trabes, na
suposta tolemia dos seus particulares territorios da imaxinación,
dunha bisbarra singular: Trasdomonte. Trasdomonte é Galicia e
Galicia é Trasdomonte. Metáforas do mundo. Aínda non se chama
así, pero en "Mamasunción" e "Sempre Xonxa" xa non
haberá dúbida. E Chano mesmo escribe no ano 88: "Soño e penso en
Trasdomonte, é a aldea imaxinaria da miña película, é
o meu lugar. Está sobre os meus pensamentos, os meus personaxes
viven alí. Viva, alegre, chea de sons e vibracións vitais, limpa,
base dun milleiro de historias que eu mesmo podería contar,
lancexa esta aldea hoxe cáseque morta, cáseque viva. ...
personaxes que son de película. Ás veces, son tan de ficción que
un ten a seguridade de que se o conta ninguén o vai crer".
A ollada do Chano cineasta é aberta e limpa coma Trasdomonte, quen
de albiscar o ideal que agocha e revela a un tempo a realidade que
convive coa natureza. A Chano interésalle un concepto do proceso
creativo moi similar ó que defendía o citado Andrei Tarkovski, igual
que se preocupa de captar, coma el, as imaxes nas que o artista se
revela non só coma un investigador da vida, senón tamén coma un
creador de valores espirituais e daquela especial beleza que só
corresponde á poesía. Ó falarmos de poesía non pensaba Chano, como
tampouco pensaba ruso, en ningún xénero establecido, senón nun xeito
de ver o mundo, nunha maneira especial de relación coa realidade. E
dese xeito de ver o mundo proveñen esas fermosas escenas do mundo da
infancia, do fogar, dos soños e das lembranzas do pasado, xunto con ese
espírito de contemplación, de plasmación acougada e detallista dos
personaxes e do seu contorno. E por eso Chano defende un cine do que son
exemplo claro películas coma "A Balada de Narayama" de Shohei
Imamura, "O Cazador (Dersu Uzala)" de Akira Kurosawa ou, por
situármonos no ámbito estatal, "El Bosque del Lobo" de Pedro
Olea, "Furtivos" de José Luis Borau e "El Bosque
Animado" de José Luis Cuerda. Chano ama o cine vital, e por eso
declara: preciso facer cine para comunicarme. Inda que non sei moi ben
con quen ou por qué. No fondo, tampouco me importa, porque é algo
instintivo. Fai cine como vive e vive para facer cine que imite a vida,
que sexa vida, tal e como nos relata no prólogo Xosé Luis cando fala
de "unha historia de vida que o director tivo a fortuna de
descubrir dentro da súa sociedade, e que se mostra en toda a súa
magnífica autonomía de ritmo e expresión ". E para eso precisa
dirixir todo o proceso de creación das súas obras. Por esta razón el
é quen escribe os guións, quen produce e quen dirixe, e se fai falta
como fixo quen sae buscar os cartos á rúa, a pedirllos á xente
corrente,
á xentiña de a pé, na que el cría por riba de grupos e institucións,
como tamén demostra ó dicir: Galicia é o meu país e eu aposto pola
miña terra, pola miña xente e pola miña cultura, por iso fago
películas.
Como xa mostramos, a imaxe en movemento viviríaa Chano
tamén desde a infancia, no cine "Colón" de Forcarei, a vella
sala na
que Manuel Barreiro tiña o seu particular e paralelo "Cinema
Paradiso",
co neno Chano que tamén se faría, andando o tempo, director de cine,
ó igual que na emotiva e fermosa película de Giuseppe Tornatore. A
pulcritude e o amor polo detalle que sempre exerceu o señor Manuel
fixéronlle ir apuntando nun caderno todas e cada unha das películas
que se emitiron en tres décadas e media nas que o cine
"Colón" foi unha fábrica de soños para Forcarei, desde a
inaugural
"Galopa, muchacho", emitida no nadal de 1947, ata
"Culpable sin rostro", que concluía o ciclo o día 5 de marzo
de 1981, en que
pechaba definitivamente as portas o cine da nosa infancia e xuventude.
No medio de produccións de serie B, que proliferaban nas proxeccións,
houbo algunhas películas dignas de ter en conta, coma "Ollos
misteriosos de Londres" de Walter Summers; "Historias de
Filadelfia"
de George Cukor; "Catro pasos polas nubes" de Alexandro
Blasetti;
"A xungla de asfalto" de Jhon Huston; "A Strada" de
Federico Fellini; "De aquí á eternidade" de Fred Zinnemann ou "Psicose"
de Alfred
Hitchcock. Naquela sala de butacas duras e flanqueada por dúas
persistentes imaxes sorrintes de Marisol e Sara Montiel, aprendeu
Chano a amar a sétima arte e, sobre todo, aprendeu a non poder vivir
sen ela. De xeito indeleble quedarían xa para sempre unidas na súa
vida esa continua volta á infancia e a paixón polo cinema. Para
ilustralo, podemos botar man doutra escena de "Sempre Xonxa",
aquela na que a protagonista reprocha ó Birutas: "¡Birutas... Eramos
uns nenos!", e el contesta sen dubidalo:
"Si, que pena que
non podamos selo sempre ".
Esta primeira etapa de Forcarei, na que
compartiría a nenez cos seus veciños, os fillos de Manuel Barreiro
sobre todo con Pablo, case da
súa idade asentaría a súa cronoloxía nos dez primeiros anos de vida
(etapa que, se habemos facer caso dos expertos en pedagoxía, fundamenta
todo o coñecemento posterior do individuo, de aí a importancia e a
recorrencia da infancia nos mundos creado por Chano). Neses anos
experimentou todo tipo de vivencias e sentimentos: un sutil rexeitamento
dos compañeiros de escola por falar castelán (paradoxalmente no que
logo defendería o cine "en galego", súa nai non lle deixaba
falar a lingua vernácula); os xogos de nenos en plena rúa os coches
pasaban con pouca frecuencia; o contacto coa natureza que arrodeaba a
vila e coas congostras poboadas por niños de paxaros; o coñecemento de
xentes sinxelas que o marcarían para toda a vida... Por eso Chano, nos
derradeiros anos da súa vida, cada vez que podía, furtáballe a súa
presencia á cidade para volver á súa vila natal, seguindo a mesma lei
que rexe as migracións das aves, aínda non sendo el nunca ave de paso,
senón home de raíces. Nalgunha desas veces comentoume que botaba de
menos o Forcarei da súa infancia, aquel que Cronos fora trocando co seu
escoupro calmoso e irrevogable (a vella escola derrubada nos setenta, a
praza da igrexa modificada
nos oitenta, o cine "Colón" pechado tamén nesa década, o
progreso relegando ó pasado a maioría das congostras). O tempo esa
enganosa e desleal ferramenta que auxilia ós historiadores foise
cobrando, en definitiva, un tributo demasiado gravoso para que a
enfermiza nostalxia de Chano puidese soportalo sen se resentir. |